Η "ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ" ΙΤΑΛΙΑ: Ο ΙΤΑΛΙΩΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1072

τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη

Κατά τόν 4ο αἰώνα, στήν βόρεια Ἰταλία κυριαρχοῦσαν οἱ λατινικοί πληθυσμοί, ὅμως στήν κεντρική καί κυρίως στήν νότια ἡ ἑλληνική παρουσία ἦταν καθωριστική. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης ὑπῆρξε μέχρι τόν 3ο αἰώνα ἑλληνική καί ἡ ἑλληνική γλῶσσα κυριαρχοῦσε ἐκεῖ μέχρι τά τέλη τοῦ 3ου - ἀρχές τοῦ 4ου αἰῶνος. Ὅπως γράφει ὁ Cyril Mango «στό νότιο τμῆμα τῆς (ἰταλικῆς) χερσονήσου καί ὀπωσδήποτε στήν ἀνατολική ἀκτή τῆς Σικελίας, ἐξακολουθοῦσαν νά μιλοῦν ἑλληνικά». [«Βυζάντιο: Ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώμης» σελ. 33).

Ὀστρογοτθική κατάκτηση καί “ἐπανάκτησίς”

Ἡ κατάκτηση τῆς Ἰταλίας ἀπό τούς Ὀστρογότθους (493) δέν ἀλλοίωσε ἐθνολογικά τόν πληθυσμό. Κατά τίς ἐκτιμήσεις τῶν ἱστορικῶν, οἱ νεόφερτοι Ὀστρογότθοι δέν ξεπέρασαν σέ ὅλη τήν Ἰταλία τούς 100.000 (βλπ. καί Cyril Mangoὅ.π. σελ. 33). Ἐξ’ ἄλλου, δέν ἄργησε νά ἔλθη ἡ “ἐπανάκτησίς” της ἀπό τόν Ἰουστινιανό (538 - 551), μέ τήν ὁποία, κατά τόν Kenneth Setton παρατηρήθηκε μία «ἐνίσχυση τῆς ἑλληνικῆς λόγιας παράδοσης». [«Τό Βυζαντινό ὑπόβαθρο τῆς Ἰταλικῆς Ἀναγέννησης» σελ. 12].

Τό Ἐξαρχᾶτο τῆς Ραβέννας (568-751)

Οἱ ἀνεξάρτητοι λομβαρδικοί καί ἑλληνοβυζαντινοί “θύλακες” πού σχηματίσθηκαν στήν συνέχεια ὁδήγησαν τόν Μαυρίκιο νά ἱδρύση τό “Ἐξαρχᾶτο τῆς Ραβέννας”. Ἀπό τό 568 ἕως τό 751 ὁ βυζαντινός Ἑλληνισμός ἐκεῖ ἀποτέλεσε πηγή ἐξελληνισμοῦ, κέντρο ὑπέροχης βυζαντινῆς τέχνης καί θεολογικῆς - φιλοσοφικῆς ἐπιρροῆς.πού. Περιελάμβανε τά δουκάτα Ρώμης, Βενετίας, Καλαβρίας, Νεαπόλεως, Λουκανίας, Πενταπόλεως [Ἀνκόνα, Φάνο, Πέζαρο, Ρίμινι καί Σενιγκάλλια], Περούτζιας, Ἴστριας καί Σορρέντο .καί ἄλλα «πυκνοκατοικημένα Ἑλληνικά ἐθνικά κέντρα».[A. Veselovsky «Βοκάκιος»]. Τά κέντρα αὐτά ἐνισχύθηκαν «μέ τή μόνιμη ἐγκατάσταση Ἑλλήνων πού ἀφίχθησαν γιά πρώτη φορά μεταξύ 636 - 642». [Kenneth Setton «Τό Βυζαντινό ὑπόβαθρο τῆς Ἑλληνικῆς Ἀναγέννησης» σελ. 13]. Σέ αὐτά ἡ διοίκηση εἶναι ἑλληνόγλωσση καί γίνονται κέντρα ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καί ἔξοχης βυζαντινῆς τέχνης.

Ὅπως ἀναφέρει ὁ Kenneth Setton, περί τό 800 μόνο στήν Ρώμη ὑπῆρχαν δώδεκα ἑλληνικές μονές («Τό Βυζαντινό ὑπόβαθρο τῆς Ἰταλικῆς Ἀναγέννησης» σελ. 17). Τό 752 καταγράφεται καί ὁ τελευταῖος Ἰταλιώτης Ἕλληνας πάπας τῆς Ρώμης, ὁ Ζαχαρίας ὁ Καλαβρός. Γιά τήν Βενετία ὁ Charles Diehl γράφει «ἑλληνική ἀπό τήν καταγωγή καί τά ἤθη της, ἦταν ὁ πιό πιστός καί ὑπάκουος ὑποτελής τῆς αὐτοκρατορίας». («Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας», Τόμος Α’ σελ. 56).

Τό δουκάτο Καλαβρίας

Ἱκανός ἀριθμός Ἑλλήνων μεταβαίνει στήν Καλαβρία καί Σικελία καί κατά τήν ἐκστρατεία τοῦ Κώνσταντος Β’ (663 - 668), ὁπότε καί ἱδρύεται δουκάτο Καλαβρίας. Νέα μεγάλη ἐγκατάσταση Ἑλλήνων -περίπου 50.000- ἔγινε τόν 8ο αἰώνα, λόγω τῆς Εἰκονομαχίας, οἱ ὁποῖοι κατά τόν Kenneth Setton «ἐνδυνάμωσαν καί διαφοροποίησαν τό ἑλληνικό στοιχεῖο στήν Καλαβρία. Ἔφεραν ἐπίσης μαζί τους τίς λειτουργίες τοῦ Βασιλείου καί τοῦ Χρυσοστόμου, πού τελοῦνταν στήν Κωνσταντινούπολη». [«Τό Βυζαντινό ὑπόβαθρο τῆς Ἑλληνικῆς Ἀναγέννησης» σελ. 21].

Τά Θέματα Λογγιβαρδίας καί Καλαβρίας (885-964)

Μετά ἀπό ἀγῶνες, τό 885 ἡ Κάτω Ἰταλία ἀνακτᾶται καί τό Εξαρχᾶτο ὑποκαθιστοῦν τά Θέματα Λογγιβαρδίας καί Καλαβρίας μέ πρωτεύουσα τήν Βάρι. Ὁ Ἑλληνισμός της ἐνισχύεται ἀπό ἀποίκους τῆς Πελοποννήσου καί ἄλλων ἑλληνικῶν περιοχῶν, ἰδίως δυτικά τῆς Βάρεως, ἐνῶ ἡ Καλαβρία ἐνισχύεται περαιτέρω ἀπό σικελιῶτες Ἕλληνες μετανάστες. Ἱδρύεται ἡ Ἀρχιεπισκοπή Καλαβρίας μέ ἕδρα τό Ρήγιον καί ἡ Μητρόπολις Ἁγίας Σεβηρίνης (886). Ὁ πολύμετωπος ἀγώνας συνεχίζεται. Τό Ρήγιον, ἡ Νεάπολις, τό Τέρμινο, συχνά χάνονται καί ἀνακτῶνται.

Τό Κατεπανάτο Ἰταλίας (964-1071)

Τό 964 ἱδρύεται τό «Κατεπανάτο Ἰταλίας» ὑπό τό ὁποῖο τίθενται τό Βενεβέντο, τό Σαλέρνο, ἡ Ἀμάλφη, ἡ Νεαπόλις, ἡ Γαέτα καί ἡ Βάρις καί τό 968 ἱδρύεται ἡ Μητρόπολις Ὑδροῦντος (Otrando) καί ἡ Ἀρχιεπισκοπή Σαρδηνίας.

Μέ τήν νίκη τῶν Καννῶν Ἀπουλίας (1018) ἔχουμε νέα ἄνθηση τοῦ ἰταλιώτικου Ἑλληνισμοῦ πού κατά τόν Charles Diehl: «ξανάγινε μία πραγματική Μεγάλη Ἑλλάδα».[«Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας», Τόμος Α’ σελ. 55]. Γράφει γιά τίς ἐπαρχίες Ἀπουλίας καί Καλαβρίας ὁ Francois Lenormant ὅτι ἦσαν: «ἐντελῶς ἑλληνικαί τήν τέ γλῶσσαν καί τόν νοῦν καί τό θρήσκευμα. Ὁ Κρότων, τό Σκυλάκιον, τό Ρήγιον, τό Ρωσσάνον, ὁ Ὑδρούς, ὁ Τάρας, ἡ Καλλίπολις εἶναι πολεῖς γνησίως καί ἐντελῶς ἑλληνικαί». [«La Grande Grece», 1881].

Ἐπιτυχεῖς ἀγῶνες διεξάγονται κατά τῶν Νορμανδῶν (1042). Μετά τό Σχίσμα τοῦ 1059 ὅμως τό «Κατεπανάτο Ἰταλίας» κλονίζεται ἀπό τούς Νορμανδούς πού -μέ τήν στήριξη τοῦ πάπα- κατακτοῦν τόν Τάραντα, τό Βρινδήσιον, τό Ρήγιον, τήν Ὑδρούντα καί τό 1071 τήν πρωτεύουσα Βάρι.

Ἡ Βυζαντινή Σικελία μέχρι τό 1072

Στήν Σικελία ὁ ἑλληνισμός ἦταν ἐπίσης ἀκμαιότατος καθ’ ὅλη τήν περίοδο ἀπό τόν 7ο μέχρι τόν 11ο αἰώνα, ἐνῶ λειτουργούσαν 58 ἑλληνικές μονές. Τό 800 ἱδρύεται Ἀρχιεπισκοπή Σικελίας μέ ἕδρα τίς Συρακοῦσες.

Ἀπό τό 827 μέχρι τό 902 ὅμως, οἱ Ἄραβες κατόρθωσαν νά τήν καταλάβουν καί ἡ Ἀρχιεπισκοπή μετατίθεται στήν Κατάνη. Προσπάθειες γιά ἀπελευθέρωσή της δέν παύουν ἐνῶ διατηρεῖται “στρατηγός Σικελίας” μέ προσωρινή διοίκηση τό Ρήγιο (964).

Ὁ Βασίλειος Β’ σχεδίαζε ἐκτενῆ ἐκστρατεία ἀπελευθερώσεως τῆς Σικελίας ἀλλά ἀπεβίωσε κατά τόν σχεδιασμό της. Τήν περίοδο 1038 - 1040 ἡ Σικελία πρόσκαιρα ἀπελευθερώνεται (μάχη Ραμέττας). Τελικά, ἀκολουθεῖ καί αὐτή τήν τύχη τῆς Κάτω Ἰταλίας καί μέχρι τό 1072 κατακτᾶται ἀπό τούς Νορμανδούς.

9ος-11ος αἰώνας: Περίοδος ἀνθήσεως τοῦ Ἰταλιώτου Ἑλληνισμοῦ

Ἡ περίοδος ἀπό τόν 9ο μέχρι τόν 11ο αἰώνα θεωρεῖται «περίοδος ἀνθήσεως τοῦ Ἰταλιώτου Ἑλληνισμοῦ». [Δ. Ζακυθηνού «Βυζαντινή Ἱστορία 324 - 1071» σελ. 409]. Περί τά 265 ἑλληνικά μοναστήρια καί σχολεῖα ἀναφέρονται, ὅπως οἱ Μονές Ἁγίου Φιλίππου στήν Αἴτνα, Σωτῆρος στήν Μεσσήνη, Ἀποστόλου Πέτρου στόν Τάραντα, Σαλίνων στό Ρήγιον, Ὁσίου Ἡλίου στό Μερκούριο, Ὁδηγητρίας στό Ροσσάνο, Κρυπτοφέρρης στό Τουσκούλο κ.ἄ. Διαπρεπέστερος Ἕλληνας μοναχός ἀναδεικνύεται ὁ Ὅσιος Νείλος (910 - 1004) ἐνῶ τόν 11ο αἰώνα διακρίνονται οἱ ὑμνογράφοι Παύλος, Βαρθολομαῖος, Λεόντιος, Ἀρσένιος, ὁ Ὅσιος Λουκᾶς Ἀσύλων κ.ἄ. (βλπ. καί Analecta Hymnica Graeca).

Ἀπό τήν Σικελία κατάγονται ἐπίσης μεγάλοι Ἕλληνες ὑμνογράφοι ὅπως ὁ Πατριάρχης Μεθόδιος (843 - 847) καί ὁ Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος (816 - 886). Ἀναπτύσσεται ἐπίσης ἡ “θύραθεν παιδεία” ὅπως τό «Λεξικόν» τοῦ Ψευδοκυρίλλου, τό «Ὀνομαστικόν» του Πολυδεύκους κ.ἄ.

Μετά τήν νορμανδική κατάκτηση, ὁ Ἰταλιώτης Ἑλληνισμός θά συνεχίση τήν πνευματική αὐτονομία καί ἀκμή του μέχρι τόν 15ο αἰώνα...

Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο του Μάνου Ν. Χατζηδάκη "ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ 324-1081: Από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών (Εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Χαρ.Τρικούπη 14 Αθήνα. Τηλ. 2106440021)